تفکر، وجه ممیزه انسان از حیوان و گیاه دانسته شده است و از همین رو، انسان را «حیوان متفکر» دانسته‌اند. همین ارزش تفکر و اندیشه در آدمی است که شاعر سروده است: «ای برادر تو همه اندیشه‌ای» و امروزه کمتر در این نکته تردید می‌شود که گویی انسان چیزی جز مغز خود نیست. با این همه، ساده‌انگارانه خواهد بود اگر گمان بریم که مغز دستگاهی ساده است که تنها به بازنمایی واقعیت‌های مسلم می‌پردازد، زیرا امروزه به مدد تحقیقات گسترده عصب‌شناسی و فراشناختی (اندیشیدن درباره تفکر) می‌دانیم که مغز آدمی همواره در حال تولید خاطره‌ها، باورها و مشاهداتی گمراه‌کننده است و از این منظر می‌تواند خود، راهزن اندیشه نیز باشد. خطا در تفکر، نزد انسان‌ها امری طبیعی و در عین حال بسیار معمول است و خطاها و مغالطه‌های منطقی و سوگیری‌های شناختی، به‌طرزی نامحسوس بر تحریف واقعیت اثرگذارند.
چنین تحریف‌ها و تقلیل‌ها و تخریب‌هایی در ذهن آدمی است که متفکران را به لزوم شناخت ساز و کار شکل‌گیری و قوت‌یابی خطاهای شناختی ترغیب کرده است و دانشی ترکیبی از آموزه‌های نورولوژی، علوم شناختی و علوم اجتماعی را تدارک دیده است تا از یک سو به ارزیابی خطاهای تفکر بپردازند و از سوی دیگر راه‌کارهای شناخت و رفع چنین تهدیداتی را در سایه‌سار آن‌چه «تفکر نقاد» می‌خوانند، تبیین کنند.
خوشبختانه در سال‌های اخیر اعتنای مترجمان ایرانی به این حوزه بسیار گسترده و روزآمد، بیش از پیش، جلب شده است و شاهد چاپ کتاب‌هایی هستیم که به این مقوله مهم می‌پردازند. یکی از مهم‌ترین و جذاب‌ترین این آثار، «هنر شفاف‌اندیشیدن» نوشته رولف دوبلی بود که در دو سال اخیر به چاپ سی‌ام نیز رسیده است؛ امری که شاید در وهله نخست بتوان آن را به شهرت مترجم اصلی آن: عادل فردوسی‌پور نسبت داد، اما نباید از حساسیت نورس جامعه کتابخوان کشور بر مقوله خطاهای شناختی نیز به راه انکار گذشت و آن را فرو گذاشت. چه‌بسا همین قسم حساسیت‌های قابل مشاهده بوده است که ناشری چون «نشر نو» را به صرافت چاپ «مجموعه راهنمای اندیشه‌ورزان» با چهار عنوان کتاب «مفهوم‌ها و ابزارهای تفکر نقادانه»، «ماهیت و کارکردهای تفکر نقادانه و خلاقانه»، «مغالطه‌های پرکاربرد: ۴۴ ترفند کثیف برای برنده‌شدن در بحث‌ها» و «چگونه سوگیری و تبلیغات را در رسانه‌ها تشخیص دهیم» (همگی نوشته ریچارد پل و لیندا الدر و ترجمه مهدی خسروانی)و نشر «اختران» را به انتشار کتاب‌هایی چون «درس‌های درست‌اندیشیدن»، «هنر سریع فکرکردن» و «شش کلاه فکرکردن» انداخته است.
از جمله جدیدترین آثار در همین حوزه می‌توان به کتاب «ذهن فریبکار شما: راهنمای علمی برای مهارت‌های تفکر نقاد» نوشته پروفسور استیون نوولا و ترجمه دکتر اکبر سلطانی و مریم آقازاده اشاره کرد. نوولا نورولوژیست و استاد دانشکده پزشکی ییل، رئیس انجمن شک‌اندیشی نیوانگلند که با هدف ارتقای درک عمومی از علم تأسیس شده است و مجری و تهیه‌کننده برنامه محبوب و هفتگی «راهنمای جهان برای شکاکان» است که به بررسی آخرین کشف‌های علمی، بازنمایی علم در رسانه‌های پرمخاطب، درک عمومی از علم و گرایش‌های مختلف نسبت به علم، فلسفه علم و تفکر نقاد می‌پردازد. وبلاگ شخصی نوولا با نام «نورولوژیکا بلاگ» نیز از مهم‌ترین وبلاگ‌های علم عصب‌شناسی است.
کتاب «ذهن فریبکار شما» از ۲۴ گفتار تشکیل شده است ودر آن درباره مقولاتی چون «ضرورت اندیشیدن درباره تفکر»، «عصب‌شناسی باورها»، «خطاهای ادراک»، «نقاط ضعف و افسانه‌سازی‌های حافظه»، «منطق و مغالطه‌های منطقی»، «قواعد اکتشافی و سوگیری‌های شناختی»، «ضعف در احتمالات و ناواردی ذاتی به ریاضیات»، «فرهنگ و هذیان‌های جمعی»، «فلسفه و پیش‌فرض‌های علم»، «گاف‌های بزرگ علمی»، «علم در برابر شبه‌علم»، «تله نظریه‌های توطئه بزرگ»، «انکارگرایی و نپذیرفتن علم و تاریخ»، «بازاریابی و کلاه‌برداری»، «علم، رسانه و دموکراسی»، «کارشناسان و اجماع علمی»، «علم و تفکر نقاد در زندگی روزمره» و … سخن به میان آمده است.
اکثر فصول کتاب نزدیک به ده صفحه هستند و در آن‌ها سعی شده است با بیانی روشن و با کمترین کژتابی، خطاهای شناختی رایج و معمول آدمیان را گوشزد شود، خلاءها و تناقض‌های مندرج در آن‌ها و اقسام خرافه‌نگری‌های شبه‌علمی مستتر در پیش‌فرض‌های آن‌ها را بر دایره بریزد و با رونمایی از روند فعالیت‌های مغزی انسان، به مخاطبان راه‌های نگرش نقادانه و تفکر خلاقانه را بیاموزد تا آنان در برابر نظریاتی که به‌طرزی یقینی و جزمی ابراز می‌شوند و گاه انسان‌هایی معروف و حتیبرخوردار از عناوین علمی، مدافعان بی‌چون‌وچرای آن‌ها هستند، قدرت استدلال و ارزیابی پیدا کنند و به‌راحتی مقهور عناوین علمی و تبلیغات رسانه‌ای نشوند. نقل است که ارسطو با وجود سال‌ها شاگردی نزد افلاطون، از نقد آرای استاد و بیان نظرات خود امتناع نورزیده بود و استدلال کرده بود که افلاطون را دوست دارم، اما را حقیقت را بیش‌تر دوست می‌دارم.
کتاب نوولا در واقعیت امر کوششی است برای ترویج همین روحیه حقیقت‌جویی و شک‌اندیشی در برابر مشهورات و بدیهیات؛ امری که سقراط حکیم نیز از آن فلسفیدن را آغازید و ترویج داد. با این همه، نوولا از شک به انکار نمی‌رسد و اگرچه همواره بر ارزیابی نقادانه نظریات و دانش بشری تأکید می‌ورزد، اما انکار همه دستاوردها به بهانه لزوم شک‌آوری را مردود می‌شمرد و ترادف عدم قطعیت با نسبی‌گرایی را به رسمیت نمی‌شناسد. در عین حال، او توهم توطئه را مضر می‌پندارد و سعی وافری در تفکیک میان علم و شبه‌علم دارد و می‌کوشد به مخاطبان این کتاب این نکته را یادآور شود که نباید مقهور آن‌دسته اتوریته‌های علمی، غیرعلمی و رسانه‌ای شد که می‌کوشند با تبلیغات کاذب و یا با شعبده همه‌فن‌حریفی، انسان‌ها را به پذیرش سخنان خود وا دارند.
ما ایرانیان امروزه در اوج استفاده از اپلیکیشن‌هایی چون تلگرام بسیار در معرض خطر تحریف واقعیت قرار داریم. گاه نشر گسترده مطالبی نادرست با استناد غیرواقعی به شخصیتی مشهور ما را به مجادلاتی بی‌معنا و بی‌خاصیت کشانده است. ذکر بی‌منبع و بی‌مأخذ مطالب نیز قسمی از مشکل همیشگی ما در چنین شبکه‌های مجازی است. اعتمادهای بی‌مبنا به برخی پیام‌های تبلیغاتی وسوسه‌انگیز و سودجویانه نیز بخش دیگری از ماجراست. چنین وضعیتی روزبه‌روز ضرورت و اهمیت گسترش دانش انتقادی در میان شهروندان ایرانی را بیشتر نشان می‌دهد و باید امیدوار بود که با چاپ چنین آثاری و تلاش متعاقب برای خوانش انتقادی آن‌ها، جامعه از پیامدهای آسیب‌زای تفکر جعلی و غیراستدلالی آگاه شود و مصون بماند.
ذهن فریبکار شما ـ نوشته استیون نوولا ـ ترجمه اکبر سلطانی و مریم آقازاده ـ نشر اختران ـ ۳۰۰ صفحه ـ ۲۰۰۰۰ تومان